واکاوی تاریخ شکل گیری قلعه و کلیسای ارامنه در محله آرارات تهران ، ارمنی ها چطور سر از شمیران درآوردند؟ - وبلاگ نهاد جامعه

به گزارش وبلاگ نهاد جامعه، یک قرن می گذرد از زمانی که هموطنان ارمنی به دستور مستوفی الممالک از فریدن اصفهان به محله آرارات ونک کوچ کردند.

آن روزها مستوفی الممالک مأمور بود شمال تهران را آباد کند. رد قنات ها و زمین های حاصلخیز شرق روستای اوین شمیران را گرفت و در حد فاصل این محدوده تا ونک فعلی بنای عمران و آبادی را گذاشت. ماجرای کلیسای میناس مقدس که جزو آثار ملی ایران است و حکایت قلعه ارامنه در این محله از همان روزگار شروع شد.

مهاجران ارمنی

طی سال های میانی سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، 2 فرمان صادر شد که بر آبادانی و عمران خارج از حصار ناصری دلالت داشت. نخستین فرمان خطاب به میرزا عیسی خان وزیر برای آبادانی از سنگلج تا سرآسیاب مهرآباد بود. دومین فرمان ناصرالدین شاه مهم تر بود و براساس آن مستوفی الممالک مأمور شد تا زمین های شمال تهران از راستا بهجت آباد تا آسیاب گاو میشی (بوستان شفق امروزی) و در ادامه تا ده قدیمی ونک را سر و سامانی بدهد و آباد کند.

مهدی اعرابی پژوهشگر حوزه هویت شمیران و از قدیمی های محله اوین با استناد به کتاب جغرافیای تاریخی تهران اثر دکتر منوچهر ستوده می گوید: حد فاصل شرق ونک و اوین از قدیم الایام مزرعه ای بوده که به وسیله قنات آبیاری می شد و به همین سبب بسیار آباد بود و محصولات کشاورزی بسیاری داشت. بعدها مستوفی الممالک به منظور عمران و آبادانی بیشتر باعث کوچ کردن تعدادی از ارامنه را از فریدن اصفهان به این محدوده شد. مستوفی الممالک اول از همه برای ارامنه قلعه ای ساخت تا در آن سکنی نمایند. قلعه ای که به آرارات معروف است و این روزها اثری از آن نیست و نشان وجود قلعه را باید در کتاب های تاریخی دنبال کرد.

داریوش شهبازی نویسنده کتاب روایت تهران در این باره می گوید: در دست نوشته های به جا مانده از میکائیل هارطونیان که 80 سال پیش کدخدای قلعه ارامنه بود، آمده که از 13خانواده 4 خانواده به مناطق اطراف یعنی دروس و تلو می فرایند. خانواده های باقی مانده نیز مدت 2سال در چادر، کنار چشمه ای که در محل باشگاه آرارات فعلی قرارداشته با پرورش گاو و گوسفند زندگی می نمایند تا خانه هایشان را در محل قلعه فعلی می سازند. مستوفی الممالک که مالک زمین ها بود آنجا را به ارامنه می بخشد. ارامنه خانه های شان را با خشت و گل می سازند و کنار هر خانه طویله هم ساخته شد. زمین های اطراف نیز زمین های کشاورزی و باغ های مستوفی الممالک بود که هموطنان ارامنی در آن زمین ها کار می کردند. ارامنه برای اینکه بتوانند راحت باشند دورتادور خانه هایشان دیواری می کشند که 4برج در 4طرف اصلی داشت. به این صورت قلعه ارامنه به عنوان اولین روستای ارمنی نشین نزدیک تهران شکل گرفت. داخل قلعه حدود 50 خانواده ارمنی زندگی می کردند. شب ها در چوبی قلعه را می بستند و هر صبح آن را باز می کردند.

صندلی جغرافیایی قلعه ارامنه که حالا دیگر از آن نشانی نیست از شمال به اوین، از شرق به خیابان ولی عصر(عج)، از جنوب به یوسف آباد و از غرب به شیخ بهائی و زمین های ده ونک منتهی می گردد.

کلیسای میناس مقدس

ارامنه ساکن در قلعه آرارات برای عبادت و انجام فرائض دینی و مذهبی خود دست به کار ساخت کلیسا می شوند. کلیسای میناس که همچنان در محله آرارات به چشم می خورد و مورد تقدس است سال 1240هجری شمسی به دستور مستوفی الممالک داخل قلعه ساخته شد. در ساخت این کلیسا و تأمین وسایل اولیه آن نیز خود مستوفی الممالک بی اثر نبود.

به گفته شهبازی مستوفی الممالک یک صلیب به کلیسا هدیه می نماید که هنوز هم در کلیسا وجود دارد و روی آن مستوفی الممالک، کلیسای ونک، شهرذیقعده الحرام، سنه 1278 حک شده است.

در حیاط کلیسا اتاقک هایی وجود داشت که مدرسه ارامنه در آنجا تشکیل می شد.

شهبازی می گوید: نخستین معلم های مدرسه به ترتیب عبارت بودند از هوانس هوانسیان، وروریان خورن، واهاک آواکیان و لیدوش آواکیان. اکنون در کلیسا مدرسه ای وجود ندارد و بیشتر اتاقک ها خالی هستند. در 2 اتاقک نیز خادم های کلیسا زندگی می نمایند.

گذر جاده توسعه از دل قلعه

اعرابی می گوید: ارامنه برای گذران زندگی روزمره خود در زمین های کشاورزی مشغول کشت و زرع بودند و آب مورد احتیاج هم از قنات قاسم خانی تأمین می شد که آب بهاره اش حدود 5 سنگ بود و تکافوی آبیاری همه زمین ها را می کرد.

شرایط زندگی و امرار معاش ارامنه سال های سال به همین منوال ادامه داشت تا اینکه زمزمه های توسعه شهری و ایجاد جاده از میدان ونک به ده ونک به گوش رسید. به این ترتیب زمین های کشاورزی ارامنه و نیز دیوارهای قلعه به تدریج از بین رفت و اکنون هیچ اثری از آن اراضی حاصلخیز و باغ های کوچک نیست. ورزشگاه آرارات که امروزه مورد استفاده هم وطنان ارمنی و بعضی مجتمع های مسکونی که مهم ترین آن برج آفتاب است در بخش شرقی قلعه ارامنه واقع شده.

اعرابی درباره ساکنان قدیمی محله آرارات می گوید: مهاجران اولیه قلعه در قید حیات نیستند. ولی بازماندگان آنها کمابیش در این محدوده ساکن هستند. استخر بزرگی جلوی یک مهمانخانه در شمال قلعه ارامنه وجود داشت که به رستوران تبدیل شده است.

محله آرارات در منطقه 3 شهرداری تهران، 383 هزار مترمربع وسعت دارد. این محله از شمال به بزرگراه چمران، از شرق به بزرگراه کردستان، از جنوب به بزرگراه همت و از غرب به خیابان شیخ بهائی منتهی می گردد و در دل خود تاریخی به قدمت یک قرن دارد.

منبع: همشهری